hjúskaparlög.

Frú forseti. Ég mæli hér fyrir frumvarpi, mikilvægu frumvarpi, til laga um breytingu á hjúskaparlögum. Frumvarpið felur í sér sameiningu tveggja fyrri frumvarpa. Annars vegar frumvarps sem var lagt fyrir á 150. þingi og Jón Steindór Valdimarsson var 1. flutningsmaður að, hv. fyrrverandi þingmaður Viðreisnar, núverandi varaþingmaður. Markmið þess frumvarps var að auðvelda þolendum ofbeldis í sambandi að leita sér skilnaðar. Hins vegar frumvarps sem lagt var fram á 151. þingi og hv. þm. Andrés Ingi Jónsson var 1. flutningsmaður að. Það frumvarp var lagt fyrir með það að markmiði að gera fólki kleift að fá lögskilnað án undanfarandi skilnaðar að borði og sæng séu hjón sammála um það. Samhliða þessu frumvarpi hefur verið lögð fram þingsályktunartillaga um hraðari málsmeðferð og bætta réttarstöðu þolenda heimilisofbeldis við hjúskaparslit. Markmiðið með tillögunni er að hefja vinnu við aðrar nauðsynlegar lagabreytingar, breytingar á reglugerðum svo og verklagsreglum, sem eru nauðsynlegar til að bæta stöðu þolenda heimilisofbeldis í hjónaskilnaðarferli og enn fremur er markmiðið að leggja grunn að því að nægt fé sé lagt til málaflokksins. Við flutningsmenn þessa frumvarps og tillögunnar bindum vonir við að fá tækifæri til að mæla fyrir henni á næstu dögum og að hún verði samþykkt samhliða þessu frumvarpi.

Frú forseti. Það er allt of þekkt að ofbeldi innan veggja heimila er ein algengasta tegund ofbeldisbrota sem framin eru hér á landi. Þessi brot eru alvarleg, ekki síst vegna þess að ofbeldinu er beitt í nánu sambandi fólks sem er bundið saman með lögum og oft er afar erfitt að slíta því. Það þekkjum við. Við vitum að það er nógu erfitt fyrir þolendur heimilisofbeldis að yfirgefa maka sem beitir ofbeldi án þess að við bætist að lögin standi því sérstaklega í vegi og það er það sem við sem stöndum fyrir þessu máli viljum breyta.

Með frumvarpinu eru lagðar til fimm breytingar á hjúskaparlögum. Ég ætla að fara aðeins yfir þær. Í fyrsta lagi er lagt til að tímamörk lögskilnaðar verði hin sömu hvort sem hann er að kröfu annars hjóna eða beggja. Í öðru lagi er lagt til að lögskilnaður verði einfaldaður þegar hjón eru ekki einhuga um að leita hans og fólki verði jafnframt tryggt aukið frelsi við ákvörðun hjúskaparskráningar sinnar. Í þriðja lagi er lagt til að lögskilnaður á grundvelli heimilisofbeldis verði gerður að raunhæfu úrræði fyrir þolendur slíkra brota. Í fjórða lagi er lagt til að sáttaumleitan verði færð í form samtals um forsjá barna. Markmið þessara breytinga er að styrkja stöðu þolenda ofbeldis og rétt þeirra til að slíta hjúskap. Síðan er í fimmta lagi lagt til að hjón geti fengið lögskilnað án undanfarandi skilnaðar að borði og sæng séu þau sammála um það og séu hagsmunir barna á þeirra forræði tryggðir.

Sérstaða ofbeldisbrota í nánu sambandi felst ekki síst í því hve erfitt er fyrir þolandann að komast undan ofbeldinu. Í umfjöllun Kvennaathvarfsins um heimilisofbeldi kemur fram að það geti verið af margvíslegum toga. Það geti verið líkamlegt, andlegt, kynferðislegt, fjárhagslegt og stafrænt, auk ýmiss konar hegðunar sem felur í sér ógn, hótun, stjórnun og/eða þvinganir. Þá sé oft um fleiri en eina tegund ofbeldis að ræða í sambandi og birtingarmyndir þess séu einnig margar, á borð við niðurlægingu, tilfinningalega kúgun, höfnun, lítilsvirðingu, einangrun og fjárhagslega stjórnun, til viðbótar við það sem e.t.v. hefur þekkst hvað lengst, þ.e. barsmíðar, nauðganir og aðrar líkamsmeiðingar.

Allt þetta, frú forseti, ætti að geta talist fullt tilefni til hjúskaparslita sem þó er ekki raunin samkvæmt ákvæðum núgildandi hjúskaparlaga. Ýmsar tilraunir hafa verið gerðar til að skilgreina heimilisofbeldi í lögum og reglum en eftir stendur að engin ein almenn skilgreining liggur fyrir. Í verklagsreglum ríkislögreglustjóra um meðferð og skráningu heimilisofbeldismála er heimilisofbeldi t.d. skilgreint með þessum hætti, með leyfi forseta:

„Heimilisofbeldi er ofbeldi sem einstaklingur verður fyrir af nákomnum, þ.e. gerandi og þolandi eru skyldir, tengdir eða hafa sögu um tengsl […]. Ofbeldið getur verið líkamlegt, andlegt, kynferðislegt og/eða fjárhagslegt og felur í sér valdbeitingu eða hótun um valdbeitingu.“

Þar kemur einnig fram að heimilisofbeldi er ekki bundið við heimili geranda og/eða þolanda heldur getur átt sér stað hvar sem er. Í 3. gr. verklagsreglnanna eru leiðbeiningar um hvaða brot gegn ákvæðum almennra hegningarlaga og barnaverndarlaga skuli færa undir verkefnaflokkinn heimilisofbeldi þegar aðilar eru í nánu sambandi.

Nú er það svo að í núgildandi ákvæðum hjúskaparlaga er þröng heimild til að krefjast lögskilnaðar ef annað hjóna hefur orðið uppvíst að líkamsárás eða kynferðisbroti sem bitnar á hinu hjónanna eða barni sem býr hjá þeim eða hefur sýnt af sér atferli sem fallið er til að vekja alvarlegan ótta um að það gerist sekt um slíkan verknað. Annað hjónanna getur þá krafist lögskilnaðar að nokkrum skilyrðum uppfylltum. Í fyrsta lagi að verknaðurinn hafi verið framinn af ásettu ráði og valdið tjóni á líkama eða heilbrigði þess sem verður fyrir líkamsárás. Í öðru lagi að maki geranda hafi höfðað mál eða sett fram kröfu um leyfi til lögskilnaðar innan sex mánaða frá því að honum var kunnugt um verknaðinn og eigi síðar en innan tveggja ára frá því að hann var framinn. Svo í þriðja lagi, og því þungbærasta, að gerandinn samþykki að óska skilnaðar á grundvelli brota sinna. Sú kvöð á sér stoð í 2. mgr. 41. gr. laganna þar sem kveðið er á um að leita megi skilnaðar á grundvelli annarra ákvæða en 33. gr. og 1. mgr. 36. gr. laganna ef hjón eru sammála um það, það stendur þar, en annars þurfi að leita til dómstóla. Þetta ákvæði þýðir að jafnvel þótt gerandi í ofbeldissambandi hafi hlotið dóm fyrir brot gegn maka sínum, jafnvel þótt lögregluskýrsla liggi fyrir og áverkavottorð einnig, getur þolandinn ekki krafist skilnaðar frá ofbeldismanni sínum fyrir sýslumanni nema makinn samþykki það. Verður brotaþoli þess í stað að höfða dómsmál til að krefjast lögskilnaðar með tilheyrandi töfum, tilkostnaði og álagi. Heimild til að krefjast lögskilnaðar hjá sýslumanni á grundvelli ofbeldis er þannig þrengri en heimild til að dæma menn fyrir sambærileg brot þar sem ekki er gerð krafa um skýlausa játningu sakbornings og samþykki hans fyrir dómi. Hér erum við komin að kjarna þess sem ætlunin er að færa í rétt horf með þessari lagabreytingu sem við væntum að verði að veruleika.

Annar ágalli umrædds ákvæðis er að það nær ekki til andlegs ofbeldis annars en þess sem felst í því að vekja alvarlegan ótta um að maki gerist sekur um líkamsárás eða kynferðisbrot. Leiða verður líkur að því að andlegt ofbeldi sé algengara í samböndum en líkamlegt en á sama tíma er erfiðara að færa fyrir því óyggjandi sönnur. Þá eru birtingarmyndir andlegs ofbeldis fleiri en þær að vekja ótta um líkamlegt eða kynferðislegt ofbeldi í kjölfarið.

Flutningsmenn þessa frumvarps, sem rétt er að taka fram að eru nær þriðjungur þingheims, leggja því til að sýslumaður geti veitt lögskilnað án undangengins skilnaðar að borði og sæng að kröfu annars hjóna hafi maki þess beitt það líkamlegu eða andlegu ofbeldi eða hótunum um slíkt. Farin er sú leið að tilgreina ekki með tæmandi talningu hvað felst í slíku ofbeldi í ákvæði laganna en þess í stað leitast við að skýra það í athugasemdum við greinina. Í ákvæðinu er þó getið um tilteknar sönnunarkröfur.

Frú forseti. Við vinnslu þessa frumvarps var haft samráð við samtök og fólk sem hefur reynslu og sérþekkingu á sviði hjúskapar- og heimilisofbeldismála með viðtölum og fundum. Var m.a. rætt við lögfræðinga hjá sýslumanni, Kvennaathvarfinu og lögreglunni og fundað með fólki sem hefur sjálft rekist á veggi laganna við að leita skilnaðar eftir að hafa mátt þola ofbeldi af hálfu maka. Í þessu samráði kom m.a. fram að skilnaðarferlið eins og það er nú hefur reynst þolendum ofbeldis sérstaklega flókið og þungbært þegar sameiginlegar eignir og börn eru til staðar í hjónabandinu. Í mörgum tilfellum hefur dvöl kvenna í Kvennaathvarfinu lengst vegna þess að þar til skilnaður er genginn í gegn eiga þær ekki rétt á fjárhagslegum stuðningi, fullum barnabótum og annarri félagsaðstoð sem þær fengju væru þær skráðar einstæðar mæður. Af því leiðir að því lengur sem skilnaður dregst, þeim mun líklegra er að konur, mæður, leiti aftur inn á heimili ofbeldismanna. Það er staða sem er algjörlega óboðleg. Það hljóta allir að sjá. Í samræðunum kom einnig fram að samkvæmt kenningum fræðimanna eru ofbeldisáhrif gerenda enn til staðar löngu eftir að sótt hefur verið um skilnað sem hvort tveggja rennir frekari stoðum undir mikilvægi framangreindrar nálgunar og er til marks um að ákvæði 35. gr. hjúskaparlaga er sérstaklega ósanngjarnt og íþyngjandi fyrir þolendur heimilisofbeldis.

Flækjustig í skilnaðarferli vegna barna og eigna kemur eingöngu til þegar ekki ríkir sátt með aðilum um hvernig skuli haga forsjá og búskiptum. Þar er tilefni til að athuga að vilji ofbeldismaður hamla skilnaði getur hann nýtt sér þessa stöðu og viðhaldið þannig valdi sínu og áhrifum á líf þolandans, þess eru raunar fjölmörg dæmi. Þegar ekki er sátt með hjónum um þessi atriði getur sýslumaður eingöngu veitt leyfi til skilnaðar ef fyrir liggur úrskurður um opinber skipti og forsjármál er komið til dómstóla. Sá þröskuldur er býsna hár enda er kostnaðarsamt, tímafrekt og andlega lýjandi að standa í dómsmáli vegna svo mikilla hagsmuna sem forsjá barna er. Í því samráði sem átt var við fjölda aðila vegna þessa máls voru einkum tvær lausnir nefndar í því sambandi. Annars vegar að heimila sýslumanni að gefa út skilnaðarleyfi þó að mál hjóna væru óútkljáð. Með þeim hætti væri hjónum gert kleift að ljúka sínu máli á eigin hraða án þess að vera bundin í hjúskap á meðan og var m.a. bent á að fyrirmynd að slíkri lausn er að finna í norskum lögum. Hin leiðin væri að rýmka reglur um gjafsókn til að draga úr þeirri áraun sem forsjármál fyrir dómi eru þolendum heimilisofbeldis.

Á þessum samráðsfundum var einnig nefnt það sjónarmið að skylda til sáttaumleitanar sem og hugtakið sáttaumleitan yfir höfuð mæltist illa fyrir hjá þolendum heimilisofbeldis enda vandséð hvaða tilgangi það þjónar að eiga að koma á sáttum milli þolanda og ofbeldismanns. Það verður hreinlega að segja eins og er að það er einfaldlega niðurlægjandi hugtak fyrir konur, fyrir fólk sem hefur búið við ofbeldi af hálfu maka og er að leita leiða til að koma sér út úr því. Í þessum tilfellum eru sjaldnast forsendur fyrir sáttum. Fram kom það sjónarmið á þessum fundum að æskilegt væri að sáttameðferð yrði breytt í samtal um forsjá ósjálfráða barna hjóna og skilaði sú tillaga sér inn í þetta frumvarp. Einnig var lagt til að samtal hjá sýslumanni eða dómara yrði að meginreglu en heimilt yrði áfram að óska sáttaumleitanar hjá fulltrúa trú- eða lífsskoðunarfélaga enda væru báðir aðilar sammála um að fara þá leið.

Svo er það aðeins til að útskýra að þótt þessu frumvarpi sé ætlað að bæta stöðu þolenda ofbeldis, og það mun gera það ef marka má þann fjölda aðila sem við höfðum samráð við við gerð þess, þá þarf aðkomu ríkisstjórnarinnar og dómsmálaráðherra til að rýmka úrræði fulltrúa sýslumanns til að bregðast við andlegu ofbeldi við meðferð skilnaðarmála. Það þarf að tryggja aðkomu sérfræðinga á sviði sálfræði eða félagsráðgjafa að samkomulagi um skilnaðarkjör en ekki einungis lögfræðinga. Enn fremur þarf að kanna til fullnustu möguleikann á því að lögskilnaður sé veittur þótt samkomulag liggi ekki fyrir um fjárskipti eða forsjá og rýmka reglur um veitingu gjafsóknar. Það er þess vegna sem við höfum lagt fram sérstaka þingsályktunartillögu um þau efni, eins og ég gat um í upphafi. Ég bind vonir við að hún verði flutt hér á næstu dögum.

Frú forseti. Það er löngu tímabært að við gerum skilnaðarferlið skilvirkara fyrir þolendur ofbeldis í nánum samböndum, að við hlustum á reynslusögur þeirra og útrýmum skaðlegum flöskuhálsum í kerfinu, enda hljótum við öll að geta verið sammála um að hér eins og annars staðar eigi kerfið að vera byggt upp til að þjóna fólki en ekki festa það í sessi eða standa í vegi fyrir því. Hjúskapur er lögbundið og formlega staðfest samkomulag tveggja einstaklinga um að verja lífinu saman og deila ábyrgð á heimili og börnum. Hjúskap fylgja jafnframt skyldur til trúmennsku og framfærslu sem og réttur til erfða falli annað hjóna frá. Grundvöllur hjúskapar er samkomulagið og fólk á einfaldlega að geta undirgengist og fallið frá því samkomulagi á eigin forsendum. Af þessari ástæðu leggjum við einnig til í frumvarpinu, líkt og ég nefndi í upphafi, að hjón geti fengið lögskilnað án undanfarandi skilnaðar að borði og sæng séu þau sammála um það og séu hagsmunir barna á forræði þeirra tryggðir.

Í gildandi hjúskaparlögum eru þröng skilyrði fyrir leyfi til lögskilnaðar án undanfarandi skilnaðar að borði og sæng. Hvergi er gert ráð fyrir því að tveir fullorðnir einstaklingar vilji einfaldlega skilja, hverjar svo sem ástæðurnar kunni að vera. Flutningsmenn telja það ekki hlutverk hins opinbera að takmarka heimild hjóna til lögskilnaðar ef engir sérstakir hagsmunir eru fyrir hendi sem krefjast þess. Það er rétt að geta þess að sambærileg ákvæði við hið síðastnefnda eru í hjúskaparlögum í Danmörku og Svíþjóð. Tilfellið er að hjúskaparlög eiga líkt og önnur lög að endurspegla tíðarandann. Samfélagslegar áherslur hafa tekið miklum breytingum, m.a. þegar litið er til hlutverka og valdastöðu kynja á heimili og þegar litið er til einstaklingsfrelsis, auk þess sem breytingar hafa orðið á stöðu og mikilvægi hjónabandsins sem grundvallareiningar í samfélaginu. Þrátt fyrir að það sé enn þá slík mikilvæg grunneining hefur vægi þess minnkað með tilkomu fjölbreyttari sambúðarforma með auknum samfélagslegum stuðningi við einstæða foreldra og viðurkenningu samfélagsins á ólíku fjölskyldumynstri. Að mati flutningsmanna eru því ekki jafn sterk rök fyrir hinum löngu tímamörkum og víðtæku takmörkunum á lögskilnaði og voru á fyrri tímum, sérstaklega þar sem tímamörkin og takmarkanirnar reynast þolendum ofbeldis í hjúskap afar íþyngjandi. Einstaklingur er frjáls að því að ganga í hjónaband og hann á að sama skapi að vera frjáls að því að slíta sama hjónabandi.

Frú forseti. Ef það markmið næst að gera þolendum heimilisofbeldis auðveldara að slíta samvistum við geranda sinn, ef við náum að gera það að raunhæfari valkosti en hann er í dag, er stór sigur unninn. Það er réttarúrræði sem allt of margar konur hafa beðið allt of lengi eftir. Ég veit um konur sem þetta frumvarp hefði getað skipt öllu fyrir, hefði það komið fyrr fram og orðið að lögum. Ég vona að þetta mál hljóti skjóta afgreiðslu. Óteljandi fjöldi þolenda ofbeldis treystir á það. Þetta mun hafa raunveruleg jákvæð áhrif á líf, heilsu og öryggi fólks.

Að lokum, frú forseti, legg ég til að frumvarpinu verði vísað til allsherjar- og menntamálanefndar að lokinni þessari umræðu og ég trúi því og treysti að það muni fá góða og skjóta afgreiðslu þar.