flóðavarnir á landi.
Herra forseti. Ég flyt hér tillögu til þingsályktunar um flóðavarnir á landi, eins og það heitir. Flutningsmenn auk mín eru Ásmundur Friðriksson, Birgir Þórarinsson, Karl Gauti Hjaltason, Oddný G. Harðardóttir, Silja Dögg Gunnarsdóttir, Smári McCarthy og Vilhjálmur Árnason. Tillagan er svohljóðandi:
Alþingi ályktar að fela umhverfis- og auðlindaráðherra að skipa starfshóp sem leysi eftirfarandi verkefni er snúa að flóðavörnum á landi, í samvinnu við Landgræðslu ríkisins:
1. Vinni úttekt á ástandi flóðavarna við helstu jökulár landsins og helstu önnur vatnsföll sem valdið geta skaða.
2. Greini stöðu og mikilvægi þeirra flóðavarnaverkefna sem bíða aðgerða hjá Landgræðslunni, bæði stöðu verkefna hjá einkaaðilum sem sækja um styrki og verkefna er vinna þarf að frumkvæði sveitarfélaga, ráðuneyta, Vegagerðarinnar eða Landgræðslunnar.
3. Forgangsraði verkefnum með tilliti þess hve brýn þau eru og með hliðsjón af áhættumati Veðurstofunnar.
4. Leggi fram tillögu að áætlun um aðgerðir, jafnt til viðhalds sem nýframkvæmda, þar sem kostnaðarmat hvers verkefnis kemur fram.
Starfshópurinn ljúki störfum og skili skýrslu fyrir lok júnímánaðar 2020. Ráðherra kynni Alþingi niðurstöður starfshópsins eigi síðar en við upphaf 151. löggjafarþings.
Í þessari greinargerð kemur það fram sem fylgir að Landgræðslan hefur það hlutverk samkvæmt lögum um landgræðslu að meta hvar þörf er á varnaraðgerðum til að draga úr eða koma í veg fyrir landbrot. Slíkar aðgerðir geta verið fólgnar í fyrirhleðslum eða svokölluðum bakkavörnum og rétt að útskýra það að með bakkavörnum er átt við að grjót eða malarfylling sé sett við árbakka til þess að stöðva landbrot án þess að byggðir séu varnargarðar. Varnargarðar eru hins vegar nauðsynlegir þar sem framburður vatnsfalla sest til og árbotninn hækkar og árnar flæmast út fyrir farvegi sína.
Landgræðslan á samstarf við Vegagerðina um varnir gegn niðurbroti gróðurlendis og til varnar samgöngumannvirkjum, svo sem vega og brúa, og geta stofnanirnar skipt með sér kostnaði. Þær gera með sér formlega samninga um ábyrgð á tilteknum varnargörðum á stórum vatnasvæðum, t.d. við Markarfljót þar sem nú eru 40 varnargarðar sem eru samtals rúmlega 40 km langir. Þar sem vandasamar eða umfangsmiklar fyrirhleðsluframkvæmdir eru á vegum Landgræðslunnar, annast Vegagerðin verkfræðilegan undirbúning, útboð og eftirlit með þeim. Landgræðslunni er einnig heimilt að styrkja framkvæmdir við fyrirhleðslur sem ætlaðar eru til verndar mannvirkja eða lands í eigu einkaaðila og hefur hámarksupphæð umsókna/styrkja undanfarin ár verið 3 millj. kr. Á hverju árabili hafa slíkar umsóknir verið á bilinu 40 til 60.
Landgræðslan hefur umsjón og viðhaldsskyldu með fjölda varnargarða, einkum meðfram suðurströndinni og með jökulfljótum norðan heiða. Það eru víða aðkallandi verkefni auk þess sem brýnu viðhaldi eldri varnargarða verður að sinna en á það hefur skort undanfarin ár. Það má kannski benda á í sambandi við skort á viðhaldi eða nýjum varnargörðum til varnar snjóflóðum og sjávarflóðum að slíkir garðar eru ekki þeir einu sem hafa gengið í gegnum ákveðið tímabil þar sem hvorki viðhaldi né nýframkvæmdum hefur verið eðlilega sinnt.
Ekki er unnt að verða við nema hluta þeirra beiðna sem berast árlega um margvíslegar aðgerðir. Við forgangsröðun verkefna skal líta til verðmætis þess lands eða mannvirkis sem landbrotið ógnar og kostnaðar vegna varnaraðgerða. Ræktað land, nytjalönd og svo annað gróðurlendi skal að jafnaði njóta forgangs við röðun verkefna. Meðal stærstu og þýðingarmestu verkefna nú eru viðhald og viðbætur við flóðavarnir við Markarfljót, Héraðsvötn, Skaftá, Kúðafljót og vatnsföll á Mýrum eystra, ásamt í Hornafirði, Jökulsá á Fjöllum og Jökulsá í Lóni. Það er því af nógu að taka. Þegar kemur að mati á mikilvægi verkefna í flóðavörnum er unnt að hafa hliðsjón af áhættumati vatnsflóða sem unnið er á Veðurstofu Íslands og uppfært í takt við loftslagsbreytingar.
Undanfarin tíu ár hefur fjárveiting til landbrots af völdum fallvatna haldist óbreytt í kringum 70 millj. kr. á ári en kostnaður við framkvæmdir hækkað töluvert. Árið 2010 mun hafa verið unnið að alls 45 verkefnum en árið 2017 voru verkefnin aðeins 17. Stafar það að hluta til af hækkandi verktakakostnaði en einnig er æ erfiðara að fá verktaka til vinnu í flokki minni verkefna. Hefur orðið til biðlisti með yfir 70 ólíkum verkefnum og áætlaður kostnaður vegna þeirra var árið 2018 um 357 millj. kr. Þá eru ótalin sérverkefni sem hafa komið upp bæði við Kúðafljót og Jökulsá á fjöllum.
Svo er til þess að taka að meginstraumvötn landsins eru jökulár, sem kunnugt er. Það verða oft gríðarlegar sveiflur í rennsli, t.d. við örar snjóleysingar, skyndilegar og langvinnar rigningar og við jökulhlaup. Þau geta átt upptök í jökulánum sem tæmast skyndilega eða jöklum sem hylja jarðhitasvæði og þau stærstu við eldgos undir jökulskjöldum. Jökulhlaup geta verið lítil og meðalstór, með rennsli um 1.000–5.000 m3/sek., það eru þrjár til fimmtán Ölfusár í meðalrennsli. Þau geta orðið stór eða mjög stór, 50.000–200.000 m3/sek., eða fimmtán- til sjötugfalt rennsli Ölfusár. Nú sýna stórar eldstöðvar á borð við Kötlu, Bárðarbungu og Öræfajökul merki þess að kvika safnist til þeirra. Grímsvötn, virkasta megineldstöð landsins, eru kunn að jökulhlaupum, þó að það gerist ekki í hvert sinn sem þar gýs.
Þá er rétt að minna á að nokkrar byggðir landsins eru í sérstakri hættu vegna flóða í stórám. Þær eiga tilvist sína undir því að varnargarðar standist áhlaup. Má nefna Landeyjar, Álftaver, Vík, land við Hvítá í Árnessýslu og Kelduhverfi; þetta eru allt byggðir við jökulár. Einnig þurfa land og byggðir við dragár á borð við Stóru-Laxá á flóðavörnum að halda.
Loftslagsbreytingar undanfarinna ára og reynsla af skyndilegum vatnavöxtum vegna aukinnar skammtímaúrkomu valda líka áhyggjum, samhliða skorti á fé til viðhalds og endurnýjunar flóðavarna allvíða um land, í a.m.k. áratug eða enn lengur. Varnir gegn náttúruvá eru ákaflega mikilvægur samfélagsþáttur á Íslandi af því hvernig náttúrufarið er og við höfum jú verið minnt rækilega á það. Það er því mjög nauðsynlegt að vinna greiningu á stöðu í málaflokknum með fullri samvinnu við Landgræðsluna og útbúa aðgerðaáætlun, eins og þessi þingsályktunartillaga gerir ráð fyrir, þar sem komi fram tillögur um forgangsröðun verkefna og upplýsingar um áætlaðan kostnað við þau og svo þarf auðvitað að finna fé til að standa straum af kostnaðinum.
Ég vil svo minna á að það er einn tiltekinn varnargarður sem ég hef talað mjög oft fyrir í þinginu. Það er sérstakur garður milli Víkur, kaupstaðarins, og Höfðabrekkufjalls við svokallaðan Víkurklett, garður sem mun standast jökulhlaup úr Kötlu mun betur heldur en núverandi lági garður sem er skammt frá brúnni yfir Höfðabrekkukvísl. Þetta er sérverkefni sem þolir enga bið, með verðmiða upp á u.þ.b. 150 milljónir og það þyrfti að skoða það nú þegar hvort ekki væri rétt að byrja á honum því að það er búið að reikna út þörfina og vatnsrennslið sem þarna gæti orðið og auðvelt að bæði hanna og ljúka þeim garði.
Ég bind vonir við afgreiðslu þessarar þingsályktunartillögu umfram þessa framlsögu hér í þingsal og geri ráð fyrir að henni verði vísað til umhverfis- og samgöngunefndar og heiti á hana að vinna sín verk hratt og vel þegar rúm er fyrir svona þingmannamál. — Herra forseti. Ég hef lokið máli mínu.
