traust á stjórnmálum og stjórnsýslu.
Forseti. Af hverju skiptir traust máli og af hverju er mikilvægt að vinna sér inn traust? Í skýrslu starfshóps um eflingu trausts á stjórnmálum og stjórnsýslu er að finna útskýringu á því af hverju traust er mikilvægt, sem nauðsynlegt er að hafa til hliðsjónar í þessari umræðu. Þar segir, með leyfi forseta:
„Það virðist vera mjög algeng skoðun eða upplifun að handhafar ríkisvalds — og þá einkum löggjafinn — sem hafa það hlutverk að móta stefnu og leikreglur samfélagsins til framtíðar séu ekki líklegir til að sinna því með viðunandi hætti og af heilindum. Þeim takist ekki að tryggja jöfn tækifæri fólks og því megi gera ráð fyrir því að ákveðnir hagsmunaaðilar njóti forgangs, ákvarðanir ráðist af öðru en almannahagsmunum og að forystufólki stjórnmála og stjórnsýslu sé fremur annt um að verja slíkt kerfi en að breyta því í þágu almennings og samfélagsins.“
Vantraust á stjórnvöld lýsir sér í þeirri skoðun að ríkisvaldið beiti ekki völdum í þágu almennings heldur gefi ákveðnum hagsmunum forgang fram yfir aðra. Hvort sem það er satt eða ekki er það gríðarlega alvarlegt vandamál — og að sjálfsögðu enn alvarlegra ef það er satt.
Skýrsla starfshópsins fjalla stuttlega um afleiðingar af vantrausti, með leyfi forseta:
„Vantraust af þessu tagi getur haft afdrifaríkar afleiðingar. Þær geta birst í að stefnumótun ríkisvaldsins nýtur ekki trausts og er jafnvel ekki tekin alvarlega. Það getur líka haft þau áhrif að draga úr virðingu við lög og reglur. Ef sú skoðun er algeng að reglur séu iðulega settar til að þjóna sérhagsmunum, og sú upplifun að umdeildar ákvarðanir séu ólögmætar er viðvarandi hluti af afstöðu borgaranna til ríkisvaldsins, eiga samskipti stjórnvalda og borgaranna undir högg að sækja.“
Ein birtingarmynd vantraustsins til valdhafa þessa dagana sést í nýrri bylgju #metoo. Mörgum finnst kerfið hafa brugðist þeim. Því leitar fólk annarra leiða að réttlæti; hjá fjölmiðlum eða á samfélagsmiðlum. Ég hef heyrt þó nokkra þingmenn tjá áhyggjur sínar af þeirri þróun en á sama tíma hef ég síður heyrt þá tjá áhyggjur sínar um ástæður þess að vantraustið sé til staðar.
Traust til Alþingis hefur aldrei verið mjög hátt. Fyrir efnahagshrunið árið 2008 mældist það í kringum 30–40%, við hrunið datt það niður í 13% en mælist núna 34% í þjóðarpúlsi Gallups eða á svipuðum stað og fyrir hrun. Spurningin sem það vekur er augljós: Er það ásættanlegt traust til Alþingis að einn af hverjum þremur trúi því að kjörnir fulltrúar séu almennt að beita ríkisvaldi í þágu almennings og samfélags? Ég tel svo ekki vera og myndi vilja sjá þessu snúið á hvolf, að a.m.k. tveir af hverjum þremur hefðu það traust til stjórnvalda að verið væri að vinna að almannahagsmunum en ekki sérhagsmunum. Ég veit ekki hvort það er raunhæft markmið, sérstaklega ekki í þeirri pólitík sem stunduð er í dag, ofan á upplýsingaóreiðu og falsfréttir, pólitík sem á það til að ýkja stórkostlega eða ljúga jafnvel blákalt að kjósendum sínum. Er það nokkuð nema eðlilegt að slík pólitík verðskuldi vantraust? En hverjum á að trúa í því vantraustsumhverfi sem við vinnum?
Þess vegna spyr ég hæstv. forsætisráðherra hverjar séu helstu áskoranir sem þarf að mæta á næstunni til að efla traust á stjórnmálum. Þversögnin er augljós: Hvers vegna ættum við að trúa svarinu? Hvers vegna ætti að trúa einu orði af því sem þingmenn og ráðherrar segja? Hér birtist okkur vítahringur vantraustsins, vítahringur sem nærist á pólitískum ráðningum, geðþóttaákvörðunum þvert á lög og reglur og flokkspólitískri samtryggingu sem kemur í veg fyrir ábyrgð og eftirlit með misbeitingu valds.
Þessa dagana erum við nefnilega að verða vitni að því hvernig reynt er að myrða mannorð með arði af sameiginlegum auðlindum í siðleysisvörn vegna siðlausra verka. Vinnubrögðin voru opinberuð í samskiptahópnum PR Namibía og tengjast beint stærstu útgerð Íslands, Samherja. Vinnubrögðin voru líka opinberuð í fréttaflutningi Stundarinnar, Kveiks, Al Jazeera og The Namibian fyrir einu og hálfu ári síðan. Vandinn er kerfislægur og birtist okkur reglulega í einstökum siðferðislegum álitaefnum eins og Samherjamálinu, Landsréttarmálinu, uppreist æru, í Ásmundarsal, í ráðningu ráðuneytisstjóra, á Klausturbar, í Glitnisskjölunum, Panama-skjölunum og í fullt af öðrum einstökum málum.
Eitt sinn sagði ráðherra að hún væri ekki hlynnt þeirri afstöðu að smætta kerfislægan vanda í einstök siðferðisleg álitamál. Þá verð ég að spyrja ráðherra: Hvað á að gera í þessum einstöku álitamálum sem eru einmitt birtingarmynd vandans? Á meðan vandinn er kerfislægur ná stjórnvöld ekki árangri því að vantraust spillir aðgerðum stjórnvalda. Ég veit að hæstv. ráðherra vill ná árangri. Vandinn er að á meðan við spólum í sama farinu komumst við ekkert áfram. Því endurtek ég: Hverjar eru helstu áskoranirnar sem þarf að mæta á næstunni til þess að efla traust á stjórnmálum? Ég svara alla vega því að augljósa fyrsta skrefið sé að halda Sjálfstæðisflokknum frá valdastólum því að þaðan koma nær öll þessi einstöku siðferðislegu álitamál. En hverju svarar hæstv. forsætisráðherra?
