Ferill 83. máls. Aðrar útgáfur af skjalinu: PDF - Word Perfect.
148. löggjafarþing 2017–2018.
Þingskjal 150 — 83. mál.
Frumvarp til laga
um mannanöfn.
Flm.: Þorsteinn Víglundsson, Guðjón S. Brjánsson, Hanna Katrín Friðriksson, Helgi Hrafn Gunnarsson, Jón Steindór Valdimarsson, Þorgerður K. Gunnarsdóttir.
I. KAFLI
Fullt nafn og nafngjöf.
1. gr.
Kenna skal barn til foreldris eða foreldra þess. Með kenningu til foreldra í lögum þessum er einnig átt við kenningu til foreldra barns sem getið er við tæknifrjóvgun samkvæmt ákvæði 2. mgr. 6. gr. barnalaga.
Kenninöfn eru mynduð þannig að á eftir eiginnafni eða eiginnöfnum kemur nafn foreldris eða foreldra í eignarfalli, að viðbættu son, dóttir, barn eða bur.
Heimilt er að ófeðrað barn sé kennt til afa síns eða ömmu.
Heimilt er að nota ættarnafn sem kenninafn og er í þeim tilvikum ekki skylt að kenna barn til foreldris eða foreldra.
2. gr.
Barn öðlast nafn með tilkynningu um nafngjöf til Þjóðskrár Íslands. Sé barni gefið nafn við athöfn hjá skráðu trúfélagi eða lífsskoðunarfélagi ber forstöðumanni þess félags eða einstaklingi sem starfar í umboði forstöðumanns þess og fengið hefur löggildingu sýslumanns að tilkynna nafngjöfina til Þjóðskrár Íslands. Í öðrum tilvikum bera foreldrar ábyrgð á tilkynningu.
3. gr.
II. KAFLI
Nafnbreytingar.
4. gr.
Nafnbreyting ólögráða einstaklings er háð því skilyrði að séu forsjármenn þess tveir standi þeir báðir að beiðni um nafnbreytinguna.
Sé barn undir 18 ára aldri ættleitt, eftir að því var gefið nafn, má gefa því nafn eða nöfn í ættleiðingarbréfi í stað hinna fyrri eða til viðbótar nafni eða nöfnum sem það hefur áður hlotið.
Breyting á eiginnafni barns undir 18 ára aldri skal háð samþykki þess hafi það náð 12 ára aldri.
5. gr.
Breyting á eiginnafni eða kenninafni samkvæmt lögum þessum tekur ekki gildi fyrr en hún hefur verið færð í þjóðskrá.
6. gr.
Í skiptum við opinbera aðila, við samningsgerð, skriflega og munnlega, svo og í öllum lögskiptum, skulu menn tjá nafn sitt eins og það er ritað í þjóðskrá á hverjum tíma.
III. KAFLI
Ýmis ákvæði.
7. gr.
Að öðru leyti varða brot gegn lögum þessum sektum nema þyngri viðurlög liggi við eftir öðrum lögum.
8. gr.
9. gr.
Jafnframt falla þá úr gildi lög um mannanöfn, nr. 45 17. maí 1996.
Greinargerð.
Markmiðið með frumvarpi þessu er m.a. að tryggja rétt einstaklinga til að bera það nafn eða þau nöfn sem þeir kjósa og tryggja að lög um mannanöfn takmarki ekki persónufrelsi fólks eða frelsi fólks til að skilgreina sig. Frumvarp um breytingar á gildandi mannanafnalögum var síðast lagt fyrir Alþingi á 144. löggjafarþingi 2014–2015 (389. mál), en náði ekki fram að ganga. Þótt það frumvarp hafi verið efnislega svipað þessu gekk það í vissum atriðum skemur. Með frumvarpi þessu er t.d. lagt til að ekki verði gerður greinarmunur á eiginnöfnum og millinöfnum og skylda til að kynbinda kenninöfn barna til foreldra er felld brott. Það sem þetta frumvarp á sammerkt með frumvarpinu sem lagt var fram á 144. löggjafarþingi eru t.d. brottfelling ákvæða um að stúlkum skuli gefin kvenmannsnöfn og drengjum karlmannsnöfn, að nöfn megi ekki brjóta í bága við íslenskt málkerfi og að nafn megi ekki vera nafnbera til ama. Þá er lagt til að mannanafnanefnd verði lögð niður og öll ákvæði um hana verði felld brott. Greinargerðin með frumvarpi þessu er byggð á greinargerð síðasta frumvarps um breytingar á mannanafnalögum að því leyti sem við á.
Vegna þess hve víðtækar breytingar á gildandi mannanafnalögum felast í frumvarpinu þykir rétt að leggja fram frumvarp um ný heildarlög í stað breytinga á gildandi lögum.
II. Rétturinn til nafns.
Réttur til nafns nýtur verndar 1. mgr. 71. gr. stjórnarskrárinnar, sbr. 9. gr. stjórnarskipunarlaga nr. 97/1995, um friðhelgi einkalífs. Jafnframt er viðurkennt í dómaframkvæmd Mannréttindadómstóls Evrópu að rétturinn til nafns falli undir 8. gr. mannréttindasáttmála Evrópu. Nafn er nátengt sjálfsmynd og sjálfsvitund fólks og varðar fyrst og fremst einkahagi og persónurétt. Í þeim lögum um mannanöfn sem lagt er til að breyta eru víðtækar takmarkanir á þessum rétti sem ekki verða rökstuddar með vísan til almannahagsmuna eða annarra hagsmuna sem réttlætanlegt er að byggja á í nútímasamfélagi.
Lög um mannanöfn hafa gilt á Íslandi frá árinu 1914. Áttu þau m.a. að standa vörð um íslensk mannanöfn og mannanafnahefð, takmarka fjölda nafna sem fólk gat heitið og vernda ættarnöfn með því að innheimta gjald af þeim sem hugðust taka upp ný ættarnöfn eftir samþykkt laganna. Árið 1925 var lögunum breytt í þá veru að ný ættarnöfn voru bönnuð og gátu einungis þeir borið ættarnöfn sem hingað til höfðu gert það og niðjar þeirra. Lengi vel fram eftir 20. öldinni var ákvæðum laganna um ættarnöfn illa framfylgt og einhver ættarnöfn bættust í flóruna án þess þó að heimild væri fyrir þeim í lögum. Ný lög um mannanöfn tóku gildi árið 1991, en þar voru gerðar þær breytingar að gömul ættarnöfn „lögleg“ og „ólögleg“ voru fest í sessi og bann við upptöku nýrra ættarnafna staðfest. Árið 1996 var lögunum breytt á þá leið að erlendir ríkisborgarar sem fá íslenskt ríkisfang fá að halda nafni sínu, en fram að því var þeim gert að taka upp íslenskt nafn.
Samkvæmt lögum um mannanöfn eru kenninöfn tvenns konar, föður- eða móðurnöfn og ættarnöfn. Ákvæði þeirra laga sem lagt er til að breyta með frumvarpi þessu, og snýr að kenninöfnum, mismuna þegnum landsins eftir ætt og uppruna en samkvæmt þeim er óheimilt að taka upp nýtt ættarnafn hér á landi. Í 5. mgr. 8. gr. gildandi laga segir að menn, sem bera ættarnöfn við gildistöku laganna, megi bera þau áfram, svo og niðjar þeirra í karllegg og kvenlegg. Ljóst má vera að ákvæði laganna um ættarnöfn standa vörð um rétt tiltekins hóps Íslendinga til að bera ættarnöfn byggð á erfðarétti og verndunarsjónarmiðum sem voru í hávegum höfð í samfélagi sem á lítið skylt við það alþjóðavædda og upplýsta fjölmenningarsamfélag sem við búum í nú á dögum. Verndunarsjónarmiðin sem búa að baki því að tiltekinn hópur Íslendinga hefur leyfi til að bera ættarnafn vegna erfða felur í sér ójafnræði milli þeirra sem hafa þessi réttindi og þeirra sem hafa þau ekki. Hagsmunir almennings af því að búa í frjálsu samfélagi, þar sem jafnræði er tryggt, er mun ríkari en hagsmunir niðja þeirra fáu sem fengu í krafti forréttinda eða fjárhagslegrar stöðu sinnar að halda eða velja sér ættarnöfn á síðustu öld.
III. Íslensk nafnahefð og málkerfi íslenskrar tungu.
Íslensk nafnahefð og íslenskt málkerfi er varið með neikvæðum íþyngjandi formerkjum í núgildandi lögum. Með því að fella brott ákvæði þess efnis að nöfn stangist ekki á við íslenskt málkerfi er opnað á möguleikann á því að tungumálið og nöfn þar á meðal fái að taka breytingum og þróast. Vissulega er íslensk nafnahefð fyrirbæri sem á sér rætur í menningu okkar. Menningu okkar sækjum við alls staðar að og þannig á íslensk nafnahefð rætur í danskri, franskri og enskri menningu. Andi þessara tillagna að breytingum á lögum um mannanöfn er frjálslyndur og leggur áherslu á að fólki sé treyst til að viðhalda menningu og siðum sem hafa merkingu fyrir það sem hluta af stærri heild. Viljinn til þess að standa vörð um hefðir og venjur verður ekki þvingaður upp á fólk með boðum og bönnum. Íslensk tunga og þar af leiðandi nafnahefð dafnar þegar þeim sem hana nota er treyst til að fara með hana án afskipta og íþyngjandi laga sem neyða fólk til þess að sækja rétt sinn fyrir dómstólum til þess eins að fá að heita það sem það vill heita.
IV. Réttindi barna.
Réttur foreldra til að ráða nafni barns síns er mikill og óumdeildur en réttur löggjafans til afskipta af nafngjöfum er að sama skapi takmarkaður. Lög um mannanöfn hafa sætt gagnrýni, þá sér í lagi hvað varðar mannanafnanefnd og úrskurði hennar. Dæmi eru um að nöfnum hafi verið hafnað þótt þau eigi sér langa sögu í íslensku samfélagi og tungu og hafi jafnvel tíðkast innan sömu fjölskyldu í margar kynslóðir.
Foreldrum á almennt að treysta til að velja börnum sínum nöfn sem eru þeim ekki til ama. Komi upp tilfelli þar sem vafi leikur á því hvort nafn barns geti orðið því til ama má leiða að því líkur að vandi viðkomandi barns sé meiri en svo að ákvæði laga um mannanöfn og þar af leiðandi mannanafnanefnd séu sá aðili sem eigi að leiðbeina foreldrum í foreldrahlutverkinu. Í barnalögum, nr. 76/2003, segir í 1. mgr. 1. gr. að barn eigi rétt á að lifa, þroskast og njóta verndar, umönnunar og annarra réttinda í samræmi við aldur sinn og þroska og án mismununar af nokkru tagi. Óheimilt sé að beita barn hvers kyns ofbeldi eða annarri vanvirðandi háttsemi. Einnig segir í 2. mgr. sömu greinar að það sem barni er fyrir bestu skuli ávallt hafa forgang þegar teknar eru ákvarðanir um málefni þess. Þeir aðilar sem hafa umsjón með vernd barna eiga þannig að hafa næga heimild í lögum til þess að grípa til viðeigandi ráðstafana og aðstoða foreldra í sínu foreldrahlutverki komi upp aðstæður þar sem barn hefur hlotið nafn sem sannarlega má teljast því til ama. Í mannanafnaskrá, sem haldið er út af mannanafnanefnd, má glögglega sjá að úrskurðir sem vísa til þess að nafn geti orðið nafnbera til ama eru örfáir. Lög um jafn sjálfsögð mannréttindi eins og réttinn til að bera nafn eiga að vera einföld og fela í sér róttækt traust til foreldra og getu þeirra til að velja barni sínu nafn sem verður því ekki til ama.
V. Réttindi transfólks.
Lög um mannanöfn eru mjög takmarkandi fyrir transfólk, bæði varðandi kynbindingu nafna og rétt einstaklinga til að breyta nafni sínu. Hlutverk löggjafans er ekki að skilgreina hvað eru kvenmannsnöfn eða karlmannsnöfn. Með því er löggjafinn að takmarka frelsi einstaklingsins til að skilgreina sig og sitt kyn og gera tilraun til þess að hólfa margbreytilegan raunveruleika niður í form sem hentar ekki mannverunni sem um ræðir hverju sinni. Í þessu endurspeglast mikilvægi þess að löggjöfin taki mið af kröfum samfélagsins. Hér, líkt og annars staðar, eru ríkari hagsmunir fólgnir í því að einstaklingur fái að heita nafni sínu en í því að viðhalda gildandi lögum um mannanöfn.
Um einstakar greinar frumvarpsins.
Um 1. gr.
Í 2. mgr. er kveðið á um kenningu til foreldra. Í því kemur fram að undir þau falli einnig kenning til foreldra barns sem getið er við tæknifrjóvgun. Sá hluti ákvæðisins er samhljóða 3. málsl. 2. mgr. 8. gr. gildandi laga.
Ákvæði 3. mgr. er samhljóða 3. mgr. 8. gr. gildandi laga, að því viðbættu að kenninafn getur tekið endingarnar -barn eða -bur. Bur er ókyngreint hugtak af sama stofni og „að bera“ og „barn“. Hugtakið er fornt í málinu og var upprunalega í karlkyni en merkti þá sonur. Orðið fellur að beygingu hvorugkynsnafnorða (bur-bur-buri-burs). Hugtakið var lagt til af Samtökunum '78 árið 2015, sem annar valkostur í stað endinganna -son og -dóttir. Endingin -barn getur gegnt sama hlutverki og þykir ekki ástæða til að takmarka val fólks við aðeins annað af þessu tvennu.
Ákvæði 4. mgr. er samhljóða 4. málsl. 2. mgr. 8. gr. gildandi laga, að því viðbættu að heimilt verður að kenna ófeðrað barn til ömmu sinnar eða bæði afa og ömmu.
Í 5. mgr. er því slegið föstu að ættarnöfn geti komið í stað kenninafna eða staðið við hlið þeim. Ekki eru settar takmarkanir við því hver ættarnöfn séu eða hvernig þau skuli mynduð.
Um 2. gr.
Í 2. mgr. er kveðið á um að barn öðlist aðeins nafn með tilkynningu til Þjóðskrár Íslands. Sú breyting er gerð frá gildandi lögum að barn öðlast ekki nafn við skírn í þjóðkirkjunni eða skráðu trúfélagi eða lífsskoðunarfélagi. Sú skylda er þó lögð á forstöðumann slíks félags, eða einstaklings sem starfar í umboði forstöðumanns slíks félags og hefur fengið löggildingu sýslumanns, að tilkynna nafngjöf til þjóðskrár í þeim tilvikum sem þeir gefa barni nafn við athöfn.
Um 3. gr.
Um 4. gr.
Í 2. mgr. er kveðið á um að við nafnbreytingu ólögráða einstaklings, sem eigi tvo forsjármenn, skuli báðir forsjármanna standa að beiðni um breytingu nafnsins. Þetta ákvæði er efnislega samhljóða 1. málsl. 2. mgr. 13. gr. gildandi laga. Síðari málsliðir málsgreinarinnar, um samþykki foreldris sem hafði forsjá við fyrri nafngjöf en hefur ekki forsjá lengur, eru felldir brott.
3. og 4. mgr. eru efnislega samhljóða 3. og 4. mgr. 13. gr. gildandi laga, að því undanskildu að millinafn hefur verið fellt úr síðarnefnda ákvæðinu.
Um 5. gr.
Um 6. gr.
Um 7. gr.
Um 8. gr.
Um 9. gr.
